Z Von Miegiem przez Galicję. 1779-1783. Część I - Sanok, Czerteż, Jurowce

Czerteż - cerkiew Przemienienia Pańskiego

O wyglądzie karpackich wsi i miasteczek w XVIII wieku możemy wnioskować jedynie na podstawie malarstwa, opisów w literaturze oraz opracowań etnograficznych, a także w oparciu o stosunkowo nielicznie zachowane zabytki architektury. Niedawno pojawiło się kolejne źródło, które przy odrobinie wyobraźni pozwala stworzyć obraz Karpat na przełomie XVIII i XIX wieku. Mowa o tzw. Mapie Miega, czyli kartograficznym zdjęciu monarchii austriackiej, a w szczególności, jeśli chodzi o polskich miłośników Karpat, wojskowe mapy Galicji wykonane tuż po pierwszym rozbiorze Polski. Mapa ta, wykonana w znakomitej większości za czasów cesarza Józefa II, powstała w latach 1779 – 1783 i jest jedynym kartograficznym zapisem ziem epoki staropolskiej. Jej popularna nazwa pochodzi od nazwiska oficera, ppłk. Friedricha von Miega, któremu powierzono kierownictwo wykonania map. Przez długi czas mapy wojskowe monarchii były objęte ścisłą tajemnicą i udostępniane jedynie wyższym oficerom wyłącznie za zgodą samego cesarza. Do roku 1864 ich istnienie było utajnione. Od jakiegoś czasu mapy są dostępne w formie cyfrowej na portalu mapire.eu. W 2014 roku ukazało się polskie opracowanie tychże map. W ramach serii pt. „Galicja na józefińskiej mapie topograficznej” wydano jak dotąd 9 tomów, każdy składający się części A (opisy) oraz B (mapy). Miłośników Pogórzy, Beskidu Niskiego i Bieszczadów zawartych w granicach obszaru obecnego województwa podkarpackiego zapewne najbardziej zainteresuje Tom 5, obejmujący terytorium dawnego cyrkułu sanockiego, czyli w przybliżeniu staropolskiej Ziemi Sanockiej. Zarówno same mapy, jak i towarzyszące im oryginalne opisy stworzone przez austriackich oficerów stanowią bezcenny materiał dotyczący osadnictwa dawnego cyrkułu sanockiego, przebiegu dróg i szlaków handlowych czy lokalizacji nieistniejących już obiektów. Nie bez znaczenia jest również fakt, że mapa jest kopalnią wiedzy na temat nazewnictwa. W kwestiach językowych trzeba jednak brać poprawkę na różnice językowe. Skutkowało to zapisem w postaci transkrypcji fonetycznej, zgodnie z wymową zasłyszaną zapewne od miejscowej ludności, bądź na podstawie archiwów dostępnych zapewne najczęściej w łacinie. Co ciekawe, upublicznione mapy umożliwiają niejednokrotnie weryfikację prawdziwości hipotez historycznych, często do tej pory pozostających w sferze legend (pisał o tym między innymi Stanisław Kucharzyk tutaj). Niniejszy artykuł, będący wstępem do serii bardziej szczegółowych analiz, stanowi przedsmak podróży w czasie do XVIII-wiecznej Ziemi Sanockiej, a późniejszego cyrkułu sanockiego. Na początek spójrzmy na sam Sanok. 

Jak widać samo miasto w końcu XVIII wieku jeśli chodzi o intensywność zabudowy nie prezentuje się imponująco. Potwierdzało by to zapisy historiograficzne, według których miasto w okresie po I zaborze było zniszczone, a ratusz spalony. Skutkiem tego władze austriackie przeniosły siedzibę powiatu i cyrkułu do zamku w Lesku. W późniejszym okresie Sanok ponownie stał się siedzibą cyrkułu. Warto zwrócić uwagę na pisownię nazwy miasta, która otrzymała brzmienie „Sanog”. Ciekawym faktem jeśli chodzi o toponomastykę jest nazwa obecnej Góry Parkowej (2), która na mapie nosi nazwę „Popuczany”. Góra Parkowa na przestrzeni wieków nosiła różne nazwy takie jak Stróżnia, Straszyna czy Władycza, jednakże nazwa Popuczany zdaje się występować jedynie na mapie Miega. Uwagę zwracają też cieki wodne płynące spod góry Parkowej (Popuczany) w kierunku Sanu, niewidoczne na współczesnych mapach, być może skanalizowane. Z mapy wynika także brak stałych przepraw mostowych przez San w rejonie Sanoka. Przeprawa odbywała się więc zapewne brudami, przy czym w dołączonym opisie czytamy: „Droga do Olchowiec jest zamknięta przy wysokiej wodzie[…] (Der Weeg nach Olchowce ist bey groβen Waβer gespäret[…])”. Wyraźnie zaznaczono zarysy zespołu zamkowego (1), z którego do dzisiaj pozostał jedynie fragment wschodni, mieszczący obecnie muzeum. O zamku w opisie czytamy co następuje: „[…]zamek jest mocno zbudowany, obwiedziony wysokim murem i zaopatrzony w czworoboczną wieżę przy wejściu, jak również oddzielony od miasta fosą, skąd całe miasto jest zdominowane[…] (daβ Schloβ ist fest gebaut, mit einen hohen Mauer umgeben und einen vieräkkigten Thurm bey den Eingang versehen, wie auch von der Stadt mit einen Graben abgesöndert[…]”). 

Widok z murów sanockiego zamku na prawy brzeg Sanu. Widoczne obiekty Muzeum Budownictwa Ludowego.

Na północ od miasta, a na wschód od Trepczy (zapis na mapie: „Trebcze”) zwraca uwagę spora wyspa na Sanie (3), wraz z kilkoma mniejszymi, w pobliżu ujścia Sanoczka do Sanu. Obecnie na tym odcinku Sanu żadne wyspy nie występują, co skłania do filozoficznej, i być może oczywistej refleksji, że, nomen omen, „wszystko płynie” i także otoczenie przyrodnicze człowieka podlega zmianom.

Jednym z charakterystycznych obiektów wciąż istniejących w terenie w okolicach Sanoka jest cerkiew w Czerteżu (pisownia na mapie: „Czertisz”), wyraźnie zaznaczona na mapie Miega (1). 

Choć trudno to sobie obecnie wyobrazić, cerkiew, zbudowana w 1742 roku, była wtedy relatywnie nową budowlą, liczącą zaledwie kilkadziesiąt lat. Uważana obecnie za jeden z najstarszych i najcenniejszych obiektów sakralnej architektury drewnianej na terenie polskich Karpat w momencie powstawania mapy była nowym elementem krajobrazu wsi. Być może starsi mieszkańcy osady wspominali jeszcze pierwszą, pierwotnie prawosławną, cerkiew, która istniała na miejscu obecnej budowli już od XV wieku.

Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Czerteżu

Najcenniejszym aspektem mapy jest jednak to, co ujawnia o obiektach, po których ślad w terenie już nie pozostał, lub, co więcej, czego nie można już nawet w literaturze i archiwach odnaleźć. Przykładem w okolicach Sanoka jest wieś Jurowce. Przyglądając się uważnie temu fragmentowi mapy zauważymy dwa obiekty sakralne, położone w bliskiej odległości od siebie. Ten położony bardziej na południowy wschód (2) stał zapewne na miejscu istniejącej do dzisiaj cerkwi Św. Jerzego, zbudowanej w 1873, a więc długo po powstaniu mapy Miega. Można przypuszczać, że została ona zbudowana na miejscu starszego obiektu, jako że była to dosyć częsta praktyka. Czym jednak był obiekt sakralny położony, według mapy, ok. 100 metrów na północny zachód? (3)

Fragmenty map oraz cytaty opisów:

Bukowski W., B. Dybaś, Z. Noga red. Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, Tom 5, Część A i B, Kraków 2014