Jaśliska - sztuka znikania

Na jaśliskim rynku

Czas także ulega potknięciom i wypadkom i dlatego może się rozbić, 

i zostawić w jednym pokoju ułamek swojej wieczności.

Gabriel Garcia Marquez, Sto lat samotności

Są fizycy, którzy twierdzą, że czas jest iluzją i tak naprawdę istnieje jako dogodny koncept, pomagający nam funkcjonować w codziennym życiu, a nie jako obiektywna wielkość fizyczna. Jeszcze inni argumentują, że czas, jeśli istnieje, to jest względny. Jak ustaliła współczesna fizyka, czas zwalnia gdy podróżujemy w przestrzeń  kosmiczną z prędkością zbliżoną do prędkości światła. Podróże takie są jednak, póki co, możliwe jedynie teoretycznie. A jednak, fizyce wbrew, podróżując z prędkościami dozwolonymi na polskich drogach możemy dotrzeć do miejsc, gdzie czas, mimo braku prędkości światła, zwalnia, a może nawet cofa się. Jednym z takich miejsc są Jaśliska, niewielka osada przycupnięta w Beskidzie Dukielskim.

Dawne miasteczko rozłożyło się  swymi chylącymi się przysłupowymi domami i bardziej współczesnymi budowlami na wzniesieniu w widłach Jasiołki i Bełczy. Niczym troskliwi opiekunowie czuwają nad osadą góry – od północy masyw Piotrusia i gniazdo Jawornika, zaś od południa masyw Bieszczadu, zwanego też Kamieniem. Od wieków stoją na straży osady, zapewniając ochronę przed zewnętrznym zagrożeniem, dostarczając budulca w postaci drewna i kamienia, zapewniając zasoby czystej wody pitnej, ale też często w swej nadopiekuńczości utrudniając kontakt z zewnętrznym światem, swoją wyniosłością czyniąc trudności w przemieszczanie się.

Jaśliska na tle gniazda Jawornika, widziane spod Kamarki

A jednak na przestrzeni wieków człowiek znalazł ścieżki którymi mógł się wymknąć swym zaborczym górskim opiekunom. To właśnie przez Jaśliska przebiegały szlaki handlowe pozwalające na komunikację i wymianę handlową pomiędzy południem i północą Europy. Dlatego też lokowane przez Kazimierza Wielkiego w 1366 roku i zasiedlone w znakomitej większości przez osadników z niemieckiego kręgu kulturowego Hohenstath (Wysokie Miasto) miało za zadanie bronić tej przeprawy przez Karpaty, która w krótkim czasie stała się jedną z najważniejszych arterii gospodarczego krwiobiegu w tej części Europy. Tak to góry broniły miasta, a miasto broniło szlaku.

Aby skutecznie bronić traktu, ale i samych siebie, w krótkim czasie (jeśli istnieje) pobudowali mieszczanie mury obronne . Już w XVI zaczęto wznosić defensywne struktury, zapewne przy użyciu darów okolicznych gór w postaci kamienia pozyskiwanego na zboczach Bieszczadu, z tego też powodu zwanego Kamieniem.

Widok na Kamień (Bieszczad) od północnego zachodu

Sam kamień jednak miasta ani szlaku by nie obronił, jeśli brakło by ducha bitnego wśród jego obrońców. Być może z tego też powodu już w 1386 Władysław Jagiełło podarował Jaśliska wraz innymi osadami wchodzącymi w skład tzw. Klucza Jaśliskiego Zyndramowi z Maszkowic, rycerzowi, który wkrótce wsławił się w bitwie pod Grunwaldem. A jednak już 1434 król oddał dobra jaśliskie w ręce biskupów przemyskich. Czyżby Jagiełło większą wiarę pokładał w mocy zastępów niebieskich niż zdolnościach bojowych Zyndrama? A może w grę wchodziły inne uwarunkowania, o których nie wiemy i zapewne już nie będzie nam dane się dowiedzieć. Jakkolwiek by nie było, pozostały Jaśliska w rękach biskupich aż do 1848 roku, kiedy to utracili oni prawa do miasteczka. Wielowiekowa obecność biskupstwa rzymsko-katolickiego w historii Jaślisk odcisnęła swoje demograficzne piętno. Podobnie jak i w innych wsiach i miastach biskupich, jak na przykład w pobliskim kluczu brzozowskim, zakaz osiedlania miała tam ludności inna niż wyznania rzymskiego. Wskutek tego stały się Jaśliska wyspą rzymsko-katolickich Polaków wśród przeważającego dookoła szeroko rozumianego żywiołu Rusińskiego. Także wyznawcy judaizmu do połowy XIX wieku miała ograniczoną możliwość osiedlania się w dobrach biskupich.

Jaśliska na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783 (tzw. mapa Miega)

Najważniejszym towarem transportowanym pod czujnym okiem Bieszczadu i jaśliskich mieszczan były przez wieki węgierskie wina. W 1559 roku wystarali się także mieszczanie o prawo składu wina węgierskiego, co oznaczało, że kupcy ciągnący szlakiem węgierskim musieli na pewien czas zatrzymać się w mieście i wystawiać swoje towary na sprzedaż, przy okazji regulując opłatę celną. Jak wiadomo każda akcja rodzi reakcję i  nie inaczej było w przypadku Jaślisk i zmuszonych do tranzytu alkoholowych marszandów. Kierowani chęcią maksymalizacji stopy zwrotu na inwestycji kupcy próbowali omijać posterunek celny w Czeremsze i obowiązek składu wina w Jaśliskach usiłowali niejednokrotnie pod osłoną nocy i karpackiej puszczy przemknąć się gdzieś zboczami Bieszczadu, co nie zawsze kończyło się sukcesem, jako że jaśliscy mieszczanie także nie zamierzali rezygnować ze swoich przywilejów zarobkowania na kupcach i częstokroć siłą sprowadzali zbłąkanych przedsiębiorców z dzikich ścieżek działalności gospodarczej wprost na jaśliski rynek w celu uiszczenia zobowiązań.

Gospodarzyli więc przez wieki jaśliscy mieszczanie zaradnie i odważnie, niejednokrotnie odpierając ataki, broniąc miasta i przeprawy. Chyba największym sukcesem była skuteczna obrona miasta w 1657 roku przed wojskami księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, któremu w tamtych tragicznych dniach oparło się niewiele miast i osad pogranicza.

Tak więc na okres pomiędzy drugą połową XVI i XVII stulecie przypada złota era w rozwoju Jaślisk. Rozkwitały cechy rzemieślnicze, a w 1629 roku osadę, która pod koniec 2020 roku liczy 455 osób zamieszkiwało prawdopodobnie około 1250 dusz. O randze miasta i jego zasobności chyba najbardziej dobitnie świadczy fakt, iż posiadało ono w tamtym okresie miejski wodociąg, osiągnięcie cywilizacyjne o którym nawet dzisiaj marzy wiele polskich wsi. W okresie staropolskim wodociągi posiadały jedynie najznaczniejsze miasta takie jak Poznań czy Kraków. Na terenie obecnego województwa podkarpackiego wodociągiem dysponowało na przykład Krosno, które w tamtym okresie także było znacznym ośrodkiem miejskim. Jaśliska posiadały wodociąg grawitacyjny, a ujęcie wody znajdowało się na zboczach góry Kamarka położonej na południowy zachód od miasta. Woda płynęła korytkami wykonanymi z przepołowionych i wydrążonych pni sosnowych aż do murów miejskich. Od tego miejsca wodociąg biegł pod ziemią i miał postać drążonych kłód sosnowych. Ujście wodociąg znajdował w studni miejskiej, która znajdowała się w południowo-wschodniej części rynku. Do obsługi i konserwacji wodociągu powołano specjalne stanowisko rurmistrza. W Jaśliskach funkcja ta tradycyjnie była przekazywana z ojca na syna w rodzinie Marczaków. Daniel Marczak, ostatni jaśliski rurmistrz, funkcję swą pełnił do 1954 roku.

Góra Kamarka

Destrukcyjne działanie zawieruch dziejowych nie zawsze polega na gwałtownych i brutalnych bitwach, najazdach i anihilacji. Częstokroć działanie historycznej maszynerii pozostaje niezauważone dla jednostek będących przecież elementem tego mechanizmu, który często pracuje powoli, jednak niemiłosiernie skutecznie. Widać mijanie sekund, ale nie godzin, miesięcy czy lat. Tak też było w przypadku Jaślisk. Czego nie zdołały zniszczyć brutalne wojska Rakoczego, dokonała przebudowa traktu handlowego przez przełęcz Dukielską na początku XIX wieku, kiedy to władze austro-węgierskie postanowiły, iż główna droga łącząca serce imperium z twierdzą Przemyśl będzie wiodła właśnie przez oddaloną o kilka kilometrów na zachód przełęcz Dukielską i dalej przez Duklę i Domaradz do drugiej największej twierdzy w ówczesnej Europie. Oprócz znaczenia wojskowego, nowa „cesarska droga” przejęła także, a może przede wszystkim, funkcję handlową dawnego jaśliskiego traktu. Od tego momentu w Jaśliskach czas (jeśli istnieje) zaczął płynąc wolniej. Biorąc pod uwagę nieubłagalność procesów fizycznych i chemicznych objawiających się w rozpadzie i znikaniu, można by powiedzieć wręcz, że czas (jeśli istnieje) w Jaśliskach zaczął płynąć wstecz. Nie ma już praktycznie śladu po murach miejskich, które tak skutecznie wspomagały obrońców odpierających wściekły atak wojsk Rakoczego, nie ma śladu po miejskiej studni, ani sosnowych rurach wodociągu sprowadzających krystaliczną wodę ze zboczy Kamarki.

Domy przy jaśliskim rynku

Kościół parafialny w Jasliskach

A jednak wciąż istnieją ślady przeszłości, które pozwalają odtworzyć czasoprzestrzeń Jaślisk sprzed kilkuset lat. Geometria rynku pozostała niezmienna prawdopodobnie od czasu lokacji miasta w XIV wieku. Pod jego płytą wciąż znajdują się piwnice, w których przechowywano węgierskie wino. Kościół parafialny wciąż stoi w tym samym miejscu, w którym rozpoczęto jego budowę w 1724 roku. Ponad wszystko pozostała jednak duch miasta, które w XVI wieku było u szczytów świetności, a w 1934 roku ostatecznie utraciło prawa miejskie. Duch ten, to składowa historii jego mieszkańców, od zarania jego dziejów po dzień dzisiejszy, od trudu pierwszych niemieckich osadników w XIV wieku, walczących z zapewne nie zawsze przyjaznymi okolicznościami karpackiej przyrody, poprzez dobrze prosperujących, już zapewne spolszczonych XVII-wiecznych mieszczan, aż po dzisiejszych mieszkańców tej osady na, zdawałoby się, końcu świata.

Ludzki zgiełk, stukot beczek z winem przetaczanych po kamiennym bruku, kosmopolityczny dźwiękowy harmider lingwistyczny, w którym polski miesza się z niemieckim, węgierskim i jidysz. Rżenie koni, drażniąca woń zwierzęcego nawozu. Stojąc na jaśliskim rynku obserwowanym przez senne oczodoły okien przysłupowych domów trudno zwizualizować w wyobraźni ten obraz miasta u szczytu swej prosperity. Trudno też oprzeć się wrażeniu, że czas (jeśli istnieje)  nie tylko zwolnił, ale włączył tutaj wsteczny bieg i zdematerializował sześć i pół wieku historii. I tylko sporadyczny warkot silnika spalinowego zdaje się łączyć Jaśliska ze współczesną czasoprzestrzenią.

Beskid Niski w okolicy Jaślisk. Widok  z Kamarki na masyw Piotrusia.

Kaplica "Na Łamańcu"

Jaśliski ratusz

Widok z Kamienia (Bieszczadu) w kierunku północno-wschodnim